सर्व पात्रे मानवी आहेत अशी भूमिका घेतली तर धृष्टद्युम्न व द्रौपदी यांचा जन्म यज्ञातून झाला ही कल्पना सोडून द्यावी लागते. या कथेतील सर्व अद्भुत भाग दूर सारला तर हीं दोघे प्रत्यक्षात द्रुपदाचींच (कदाचित अनार्य स्त्री पासून झालेलीं !) अपत्यें असावीं पण अद्याप त्यांचा राजकुळात समावेश नसावा व यज्ञ करून द्रुपदाने तो ब्राह्मणांच्या व नागरिकांच्या साक्षीने व संमतीने सन्मानपूर्वक करून घेतला, असे या कथेचे मूळ स्वरूप मला वाटते. दोन्ही मुलांचा कृष्णवर्ण हेच सुचवतो. द्रुपदाला हा यज्ञ करण्यासाठी प्रथम कोणी ब्राह्मण मिळत नव्हता. याज व उपयाज अशी एक ब्राह्मणांची जोडी होती. द्रुपदाने प्रथम उपयाजाला विचारले. त्याने नकार दिला पण सुचवले की तू याजाला विचार, तो योग्यायोग्य फारसे पाहत नाही. तो तुझा यज्ञ करील! असे दिसते की यज्ञाला ब्राह्मण अनुकूल नव्हते व याजाने तो बहुधा द्रव्यलोभाने करून दिला! यज्ञ करण्याचा हेतु वर तर्क केल्याप्रमाणे असेल तर हे सयुक्तिक वाटते! पूर्वी दशरथाने पुत्रांसाठी यज्ञ केला त्याला कोणी गौण मानले नव्हते. मात्र एकदा याजाने यज्ञ करून दिल्यानंतर, दोन्ही अपत्ये द्रुपदाच्या घरात व समाजातहि सन्मानाने स्वीकारली गेली तेव्हा द्रुपदाचा हेतु सफळ झाला असे म्हणावे लागते. यज्ञामुळे स्वत:ला अपत्य झाले नाही याचा विषाद न मानता राणीने याजाला विनवले की यांनी मलाच आई म्हणावे. यावरून असे वाटते कीं त्यांची खरी आई हयात नसावी. यांनी स्वत:च्या खऱ्या आईला विसरावे अशीहि इच्छा तिने व्यक्त केली. जणू तिने त्यांना दत्तक घेतले! धृष्टद्युम्न यानतर द्रोणापाशी धनुर्विद्या शिकला असे मानले जाते. ते खरे वाटत नाही. कौरव-पांडवांचे शिक्षण पुरे झाले होते. द्रोणाचा बदल्याचा हेतुही पुरा झाला होता. त्याची अकादमी केव्हाच बंद झाली होती!
धृतराष्ट्राने युधिष्ठिराला यौवराज्याभिषेक केला. नंतर बऱ्याच काळाने पांडव वारणावतास गेले व एक वर्ष तेथे राहून मग वाड्याला लागलेल्या आगीतून बचावून वनात पळून गेले. तो पर्यंत द्रुपदाचा हा यज्ञ झाला नव्हता. कारण द्रौपदीची ही जन्मकथा पांडवांना वनात तिच्या स्वयंवराची वार्ता कानी येईतोवर माहीतच नव्हती. द्रुपदाच्या पराभवानंतर बऱ्याच काळाने हा यज्ञ झाला या तर्काला यावरून पुष्टि मिळते. तेव्हा इतक्या वर्षांनंतर द्रोणाने पुन्हा सुरवात करून धृष्टद्युम्नाला शिकवले असणे संभवत नाही. पांडवांनी लाक्षागृह सोडल्यानंतर काही काळाने द्रुपदाचा यज्ञ झाला व त्यावेळी द्रौपदी कुमारी होती तेव्हा पांडव व द्रौपदी यांच्या वयात बराच फरक होता असेहि दिसते!
द्रौपदीच्या स्वयंवराची व रूपगुणांची बातमी पांडवांच्या कानी आली तेव्हा ते एकप्रकारे अज्ञातवासातच होते. ते वारणावताच्या आगीत जळून मेले अशीच हस्तिनापुरात समजूत होती. भीष्माने त्यांचे और्ध्वदैहिकहि केले होते! आपण प्रगट व्हावे की नाही हा त्यांच्यापुढे प्रष्नच होता. मग आपण स्वयंवराला कसे जावे हा प्रष्न होता. त्यांचे मनोगत जाणून कुंतीने धोका पत्करून पांचालदेशाकडे जाण्याचे ठरवले. पांडवांना पांचालनगरात व्यास भेटले व द्रौपदी तुमची पांचांची पत्नी होईल असे त्यानी पांडवांना सांगितले असे अ.१६९ मध्ये म्हटले आहे. हे मागाहून घुसडलेले स्पष्ट दिसते. कारण पुढील अध्यायात वनात पांडवाची चित्ररथाशी गाठ पडली व अर्जुनाने त्याचा अस्त्रबळाने पराभव केला व पांडव पुन्हा पांचालदेशाला निघाले असे वर्णन आहे. अध्याय १८५ मध्ये पुन्हा व्यास भेटले. मात्र येथे द्रौपदी तुम्हा पाचांची पत्नी होईल असे त्यानी म्हटलेले नाही. द्रुपदाने द्रौपदीचे स्वयंवर योजले होते व पण असा लावला होता की अर्जुनासारख्या अद्वितीय धनुर्धरालाच तो जिंकता येईल. यामागे त्याचा काय हेतु होता?
द्रौपदीच्या स्वयंवराची कथा पुढील भागात विस्ताराने पाहूं.
माझी थोडी ओळख
- प्रभाकर फडणीस P.K. Phadnis
- San Ramon and Mumbai, California and Maharashtra, United States
- ज्येष्ठ नागरिक. साहित्य व संगीत प्रेमी. Senior Citizen
5 comments:
Kaka,
Apala vivechan vachun utkantha vadhis lagali ahe ... lavakarat lavakar pudhil bhag prasiddha karavet hi vinanti.
Shubhechcha !!
धन्यवाद.
या विषयावर तीन भाग लिहूनही कोणाची प्रतिक्रिया मिळाली नव्हती त्यामुळे मी जरा साशंक होतो. आता हा विषय मी नक्कीच पुरा करीन. आपल्या मित्रांनाही या ब्लॉगची ओळख करून द्यावी ही विनंति.
I am a bit busy these days, and so could not follow your posts and write a comment on these three parts. However, I found this is an interesting development, especially the birth-story of Draupadi and Dhrishtadyumna. The way you have interpreted is different and I did not come across this explanation earlier, although I thought on this issue on occasions.
I would like to say something about the ages of Pandavas and Draupadi at the time of marriage. You have suggested that there was a big difference, however I feel that the age difference must not be very large. Draupadi may be, at the most, a couple of years younger than Nakul-Sahdev, who in turn were about an year younger than Arjun... (because it was after the birth of Arjun that Madri was jealous about Kunti having three sons, and then she wished to have her kids too...).
I dont know about the references sited in the text regarding the ages of Pandavas. However since the very beginning, Draupadi treated Pandavas on equal terms, something which occurs by belonging to same age-group. Somehow I think that Draupadi should be of the same age-group of Pandavas. Kindly give your views.
We also know that Draupadi was extremely friendly with Krishna who was of about the same age of Arjun. May be she was equally friendly with Nakul and Sahadeva.. (are there any such references?)
It is suggested that she was in love with Arjun whom she wanted to marry. But bver a period of time, during 'Vanvasa', she was more inclined towards Bheema.
The typical husband-wife relation is found only between Draupadi and Yudhishthir (he was at least 5-7 years elder to her). Here, by typical, I mean the mechanical, routine kind of relation that most of the couples enter after a few years of marriage (Like pulling on the marriage because you can't break it..).
Apart from the marriage incident, can you throw more light on the aspects of married life of Pandavas? May be through a new series of articles?
Dear Vivek.
About the ages of Pandawas and Droupadi it is more a matter of conjecture rather than clear reference. I have looked at it in this way. When Pandavas completed their training under Drona, even Nakul-Sahdeva could be assumed to be about 15 years old. Thereafter the war with Drupada occured. Then Dhrutarashtra appointed Dharma as Yuvaraj after a lapse of one year. Then the Pandavas are described as having done some successful military campaigns. Then Duryodhana being unhappy about Pandavas getting too much acclaim planned the Lakshagruha at waranavata and managed to persuade Dhrutarashtra to ask Pandavas to go and stay there. They stayed there for one full year until the palace caught fire and they fled. This insident could be considered to have occured about 4-5 years after the Drupada war and the youngest Pandav was about 19-20 years old by then. Drupada's yadnya took place after Pandavas fled from Waranavat because Pandavas hadnt heard of it. When Droupadi and Dhrushtadyumna were 'accepted' in Panchala Family Droupadi is described as Kumari so she may be about 13-14 at the most against Nakul-Sahadeva being about 20 by then. Yudhishthira may be around 25. As you know, in olden times an age difference of say 8 years between husband and wife did not come in the way of developing relationship of equality, particularly in latter life.
At Droupadi's swayamvara, if Dharma was 25 years old, imagin what must have been the age of Karna who must have been several years older than him. Was it any wonder that Droupadi did not consider him favourably, apart from his not being a kshatriya!
कृष्ण युधिष्ठिराच्या पायां पडतो, भीम त्याच्याशी नेहेमी बरोबरीने वागतो-बोलतो व अर्जुन कृष्णाच्या पायां पडतो. यावरून भीम व कृष्ण (व दुर्योधनहि) समवयस्क होते असे म्हणतां येईल
Post a Comment